خصوصیات اجتماعی و اقتصادی وقف اسلامی
وقف بهترین و مؤثر ترین وسیله تکافل اجتماعی که آن عبارت است مقدار مالی که فرد یا افراد به انتخاب خود از مالکیت مجازی شان خارج می کنند و به مالکیت حقیقی آن یعنی خداوند پاک و بلند مرتبه بر می گردانند تا مورد استفاده ی عموم مردم که جانشین خداوند در اموال او هستند قرار گیرد و منافع آن در راه تامین نیاز مندی های مردم و تحقق عدالت اجتماعی مصرف شود.
وقف بهترین و مؤثر ترین وسیله تکافل اجتماعی که آن عبارت است مقدار مالی که فرد یا افراد به انتخاب خود از مالکیت مجازی شان خارج می کنند و به مالکیت حقیقی آن یعنی خداوند پاک و بلند مرتبه بر می گردانند تا مورد استفاده ی عموم مردم که جانشین خداوند در اموال او هستند قرار گیرد و منافع آن در راه تامین نیاز مندی های مردم و تحقق عدالت اجتماعی مصرف شود. دکتر رافت استاد دانشگاه اسلامی ازهر شریف می گوید: از امتیازات شریعت اسلامی آنست که مسلمان را بر تکافل اجتماعی ترغیب می نماید آنانرا بر صدقه دادن در راه های خیر واعانه مساکین تشویق میکند. نصوص قران کریم واحادیث نبوی بر این مطلب تأکید می کند این نصوص شرعی در زمانه های گذشته انگیزه مهمی بود تا مسلمانان صدقه دهند واموال خود را در راه های مختلف خیر و بهبود وقف نمایند. درباره وقف آیاتی مخصوص در قرآن کریم مذکور نیست لیکن آنچه کلا بر کردن کارهای خیر وجود دارد دال بر این کارها است. بعضی ازعلمای اسلام چند آیه مبارکه را در این راه آورده اند از آن جمله آیه وآتی المال علی حبه ذوی القربی والیتامی والمساکین وابن السبیل والسآئلین وفی الرقاب وأقام الصلاة وآتی الزکاة والموفون بعهدهم إذا عاهدوا والصابرین فی البأساء والضراء وحین البأس أولئک الذین صدقوا وأولئک هم المتقون [البقرة:177] به خویشاوندان و یتیمان و درماندگان و وامنداگان در راه و گدایان دهد و در راه آزاد سازی بردگان صرف کند. نماز را بر پا دارد و زکات را بپردازد وفا کنندگان به پیمان خود بوده هنگامی که پیمان بندند و در برابر فقر و به هنگام نبرد شکیبایند اینان کسانی هستند که راست میگویند وبه راستی پرهیزکاران اینانند.مسلمانان عقیده دارند که هر صدقه آنها علی الرغم منفعت دنیوی مفاد وثواب اخروی را دارا میباشد از جمله آن صدقه ها وقف هم میباشد وقف از قدیم الایام در تمدن اسلامی و پیشبرد آن رول مهم بازی نموده در کتابهای حدیث وسیرت آمده است: در حدیث شریف از حضرت جابر بن عبدالله نقل است که حضرت محمد صلی الله علیه وسلم فرمودند: هر فرد قادر به وقف در میان صحابه کرام برخی از دارایی خود را وقف گردانیده بود.واقدی در کتاب مغازی، نقل می کند مخیرق بن نصر (3هـ ق) به پیامبر خدا صلی الله علیه وسلم وصیت کرد تا اموالش را که هفت باغ بود در راه خدا به مصرف رساند حضرت نیز آن ها را موقوفه قرار داد تا اصل باغ ها محفوظ ماند و ثمره هایش مورد استفاده ی امت اسلامی قرار گیرد. در سیرت ذکر شده است که بسیاری از یاران حضرت محمد صلی الله علیه وسلم در زندگی آن حضرت هر کدام مالی را وقف کردند از جمله خلفای اربعه وحضرت ابی ایوب انصاری وحضرت عثمان و نیز گروهی هم بعد از وفات پیامبر خدا صلی الله علیه وسلم اقدام به وقف نمودند. عواید این اوقاف مطابق وقف کننده مصرف می شد. این سنت ادامه یافت و صحابه کرام و تابعین یکی بعد دیگری برای تآسی به این سنت حسنه مالی را در راه خدا و یا برای اقرباء و خویشاوندان شان وقف می کردند. متاسفانه این سنت حسنه بعدها ماهیت یافت و وقف در دست برخی وسیله محروم ساختن بعضی از ورثه از میراث و یا فرار از ضرائب قرار گرفت. دکتر عبدالقادر وقیع الله عضو مرکز دعوت و ارشاد دبی می گوید: هر تمدن از خود خاصیت ها ونشانه هایی دارد که آنرا از تمدن های دیگر جدا می سازد اکثر این نشانه ها وخاصیتها از اصول واهداف اساسی آن تمدن سرچشمه میگیرد. تمدن اسلامی بین سائر تمدن ها صاحب امتیاز اصل تکافل اجتماعی بین افراد جامعه میباشد که در زمانه های مختلف به پیمانه وسیع تطبیق گردیده مسلمانان به استناد این اصل شکل یک بدن را داشتند مصیبت یک فرد مصیبت و اندوه تمام جامعه محسوب میگردد. لذا مسلمانان سعی دارند تا در مالی که خداوند به آنان ارزانی فرموده مسافران و نیازمندان را شریک سازند. این تکافل واحساس برادری وهم نوع پروری را در سایر ادیان چه آسمانی باشند ویا نه نمی یابیم. استاد سید سابق می گوید: نظام وقف در زمان جاهلیت رواج نداشت رسول اکرم صلی الله علیه وسلم صحابه کرام رضوان الله علیهم اجمعین را بخاطر رفع احتیاجات فقرا به این نوع صدقه تشویق نمود غربی ها بعد از آنکه با تمدن اسلامی آشنائی حاصل کردند وقف را شناختند. مؤسساتی چون )انجلو سکونیه) به شکل مبینی وقف در فقه اسلامی تأسیس نمودند. ولی آنان هدف این عمل خویش را محض نفع دنیوی قرار دادند که با آخرت وثواب آن ربطی نداشت اوقاف اسپانیا وانگلستان در ساحات صحت و تعلیم شهرت پیدا کرد که مشهور ترین آنها مؤسسه وقفی انگلستان (کولیستوک) وبنیاد نوبل در سوئد میباشد. نظام وقف در غرب آهسته آهسته آنقدر تطور و نمو کرد که در ایالات متحده امریکا به بلندترین درجه خود رسید ساحات تعلیم منفعت عامه وبهداشتی را در بر گرفت مشهور ترین وقف در امریکا وقف بنام میلیونر جون او کیسفلیر تأسیس شد در صورتیکه غرب از این اصل نظام اسلامی استفاده نموده اولی است که از آن استفاده نموده ضرورت های اجتماعی و اقتصادی جامعه خود را رفع نمایم.
فوائد اقتصادی وقف
دکتر عطیه عبدالحلیم استاد مالیات عمومی دانشکده اسلامی قاهره اثرات اقتصادی وقف را اینگونه بیان می کند.
الف: بارز ترین امتیاز اقتصادی وقف اینست که نمیگذارد مال ودارایی که مفاد از آن بدست می آید پراکنده وتوزیع گردد چون مفاد وقف به ما می فهماند که در اصل مال تصرفات که منجر به نقل ملکیت آن منوط به الله تعالی میباشد. به همین سبب وقف بهترین وسیله نگهداری مال وثروت بوده نمیگذارد کیانها وبنیادهای اقتصادی از هم بپاشد وتلف گردد. مثلا شخصی یک قطعه زمین شرکت و یا تعمیر خود را وقف میکند ومفاد آنرا برای مساکین وفقیران صدقه میگرداند بدین معنا است که اصل مال باقی بوده واز مفاد آن صدقه برای فقیران صورت میگیرد.
ب ـ وقف در توزیع عواید ملی بالای تمام افراد جامعه رول اساسی را ادا کرده میتواند دکتر عطیه می افزاید عادتا وبه شکل طبیعی عواید ملی بالای عوامل تولید زمین یا طبیعت سرمایه کار نظم و اداره توزیع میگردد که هر یک آن به اندازه سهم اش در عملیه تولید ملی از آن حصه میبرد غالبا در نتیجه این توزیع بین افراد جامعه تفاوت ثروت ها بوجود آمده جامعه طبقاتی تشکیل میشود که به مرور زمان بین افراد جامعه دشمنی بروز میکند مال وقف سبب توزیع عید ملی بر تمام اشخاصی و در از بین بردن این تفاوت رول اساسی را ادا میکند زمانیکه ثروتمندان ومالداران برخی از اموال شان را وقف نمایند و مفاد آن به فقیران ومستمندان توزیع گردد ثروت ها به تمام افراد جامعه میرسد وخود بخود طبقات جامعه باهم نزدیک گردیده روح اخوت وهمدردی بین افراد جامعه بوجود می آید.
ج ـ دکتر عبدالحلیم می گوید: وقف در بلند بردن سطح تولید ملی سهم فعال را میتواند داشته باشد به این شکل که: مفاد وقف خواه اهلی باشد و یا خیری به مستحقین توزیع میگردد که در نتیجه بین آنها میل به مصرف پیدا میشود واز آن نزد افراد تقاضا به پارچه های استهلاکی و حتی تولیدی خلق میشود. و قاعده عمومی اقتصادی اینست که هر قدر تقاضا بین افراد برای یک پارچه بیشتر گردد به همان اندازه در تولید آن افزایش می آید وبالآخره سبب به کار افتادن ماشین اقتصادی شده تولیدات ملی زیاد می شود.چگونه نظام وقف مجددا احیا گردد؟ دکتر محمد شوقی الفخری یکی از کارشناسان اقتصادی در مورد احیای نظام وقف چنین می گوید: در این راه چند نکته مهم می باشد امید است مورد توجه دولت داران کشورهای اسلامی واقع گردد از آن جمله:
1ـ لازم وضروری است که نظام وقف مجددا احیا گردد. تمام اشخاص ثروتمند تشویق شوند تا برخی از اموال خود را برای عمل خیر و رفع فقر جامعه وقف نمایند.
2ـ تمام قوانینی که سد راه نظام وقف گردیده ملغی قرار داده شود و بجای آن یک قانون متناسب با خواسته های جامعه ترتیب شود.
3ـ در ادارات و نظام اداری اوقاف تجدید نظر شود تا ثقه واعتماد افراد براین مؤسسات وادارات زیاد گردیده واموال شان را وقف نمایند.
4ـ قواعد شرعی که در مورد وقف وجود دارد کاملا مراعات گردد. شرایط وقف کنندگان در نظر گرفته شود قاعده فقهی است که شرط واقف مانند شارع میباشد زیرا این کار اعتماد را بمیان می آورد و ثروتمندان تشویق میگردند تا اموال خود را وقف کنند. ودکتر شوقی می افزاید که: در پهلوی این اجراءات باید در نظر گرفته شود که انسان طبیعتا مال را دوست دارد به انفاق آن علاقه مند نمیباشد باید انگیزه های انفاق بین مردم زنده شود که قوی ترین آن ها انگیزه دینی بوده نصوصی که مردم را به انفاق تشویق میکند پخش ونشر شود.
ذکر بعضی از مراکز وقف های اسلامی
وقف به عنوان یکی از منابع تأمین منافع عمومی و تعادل عدالت اجتماعی و نیز تأمین روزی متقاضیان توسعه یافت تا جایی که وقف طی تاریخ تمدن اسلامی در ایجاد ونوسازی این تمدن به صورت یک مؤسسه ای مالی واعتباری مرکزی در آمد. از زمان دولت اموی در دوره ی هشام بن عبدالملیک برای اوقاف پس از توسعه ای حجم آن دیوانی مرکزی خاص تشکیل گردید که تولیت آن به عهده ی کسی بود که او را صدر الوقوف می نامیدند. در مصر در دوره ی سلطان ظاهر برقوق (738هـ) مساحت اراضی موقوفه به نصف اراضی دولتی رسیده! امری که باعث شد تا فواید آن به زمینه های مختلف عمران اسلامی گسترش یابد. به گونه ای که موارد زیر را شامل گردید:
1ـ مساجد: که حکم خانه های خدا بر زمین ومراکز امور اسلامی مردم ونیز میخ های استوار اسلام در سرزمین مسلمانان.
2ـ مدارس: که تمدن اسلامی را برای چندین قرن به عنوان تنها مرکز علمی دنیا قرار داد.
3ـ کتاب خانه ها: که امکان فراگیری رایگان علم را برای علاقه مندان به آن فراهم می کرد.
4ـ نگهداری نسخه های خطی: که مربوط به دوران پیش از صنعت چاپ بود تا اندازه ای که یکی از کتابخانه های قاهره در عصر فاطمی توانست 2200 نسخه خطی از کتاب تاریخ طبری که یکی از آن ها به خط مولف بود در خود نگه دارد.
5ـ محافظت از موزه ها آثار باستانی ومعمولی....
6ـ ایجاد خانقاه ها برای اقطاب تصوف ومریدانشان.....
7ـ ایجاد مکتب خانه ها: در شهر ها روستا ها وآبادی ها برای حفظ قرآن کریم (یعنی دار الحفاظ).
8ـ ساخت بیمارستان ها: مراکزی پیشرفته جهت معاینه ودرمان بیماری های جسمی وروانی.
9ـ ساخت وهموار کردن راه ها ومحفاظت از آن ها....
10ـ آزادی اسیران: به وسیله ی فدیه دادن در ازای آزادی آنان و دادن خرجی به آنان وخانواده هایشان...
11ـ کمک به در راه ماندگان برای بازگشت به خانه و سرزمینشان.
12ـ کمک برای گزاردن فریضه ی حج به کسانی که توانایی مالی برای رفتن به حج را نداشتند.
13ـ اعطای زیور آلات طلا و وسایل زینتی به عروس های فقیری که به هنگام ازدواج توانایی خرید آن ها را نداشتند!..
14ـ کمک به زنانی که شوهرانشان خشم می گرفتند و از آنان جدا می شدند وآنگاه محلی برای سکونت خود نمی یافتند یا جایی که بتوانند در آن سکونت گزینند دور بود. به همین منظور خانه هایی به سرپرستی زنان برایشان فراهم می شد که ریاست آن را خانمی به عهده داشت که تلاش می کرد تا اسباب صلح وآشتی زنان خشم گرفته را با شوهرانشان مهیا سازد!
15ـ ایجاد پایگاه ها در مرزها برای مجاهدین در راه خدا و مجهز کردن آن ها با ادوات جنگی و خرجی دادن به رزمندگان وتوجه به خانواده های شهدا.
16ـ کمک به نابینایان معلولان و کسانی که به بیماری سخت مبتلا بودند.
17ـ درمان کردن حیوانات و پرندگان ونگهداری ومراقبت مرغان اهلی.
18ـ ایجاد مراکز توزیع شیر ویژه ی کمک به مادران شیرده تا از این طریق به تغذیه نوزادان شیر خوار آنان کمک گردد!
19ـ تهیه ی سفره های افطار و سحری برای فقرا و افراد غریب در ماه مبارک رمضان.
20ـ ایجاد بوستان ها وباغ ها ویژه ی رهگذران تا از سایه و میوه های آن در طول سال بهره مند گردند!
21ـ تهیه ظروف غذا ویژه ی مناسبت های شادی وغم برای کسانی که توانایی خرید آن ها را ندارند همچنین ظرف هایی که خدمتگزاران می شکستند با آن ها تعویض می شد تا مورد آزار واذیت کار فرمایان خود قرار نگیرند.
22ـ پرداخت هزینه ی تکفین و تدفین مردگان فقیر وغریب.
23ـ ایجاد گورستان ها برای تدفین افراد فقیر غریب ودر راه مانده.
24ـ کمک مالی به حرمین شریفین در مکه ومدینه ومسجد الأقصی ونیز علما وطلاب موجود در آن ها وسایر نیازمندان بومی وغیر بومی آن جا وکمک به مهمانان وایجاد مراکز سرپرستی برای ایتام.
25ـ ایجاد مرکز صنعتی جنگی وغیر جنگی مورد نیاز مردم که ایجاد آن ها موجب از کار افتادن امکانات وفعالیت های افراد نگردد.
26ـ ایجاد کاروانسراها برای استراحت تاجران ومسافران وایجاد نانوایی ها برای پخت نان وآبخوری ها برای سیراب شدن رهگذران ونیازمندان به آب.
27ـ ایجاد سرویس های بهداشتی عمومی ومرکز سرپرستی ونگهداری از معلولان وبیماران مزمنی.
28ـ وگذرگاه های که مردم به وسیله ی آن ها بتوانند از رودخانه ها و آبراهه ها وغیره گذر کنند وساختن آسیاب های عمومی برای آسیاب کردن حبوبات به طور رایگان.
29ـ توجه به زندانیان و سرپرستی از خانواده های آنان.
30ـ وام بدون عوض به نیازمندان تنگ دست و کمک به ازدواج پسران و دختران نیازمند.
31ـ ساخت پل بر روی رودخانه ها..
و دیگر مؤسسات مرکز و راه های انفاق که مردم از طریق موقوفات آن ها را تأمین کردند و به وسیله ی آن توانستند تمدنی همه جانبه پدید آورند؛ همچنین به وسیله ی وقف امنیت اجتماعی وعدالت مالی محقق گردید آن هم در دوره هایی که ستم هایی اجتماعی به سان غولی ترس و نگرانی را میان امت ها و ملتها گسترش می داد. این اوقاف در کنار تحقق امنیت مادی باعث تضمین امنیت روحی و فکری نیز می شدند چرا که هزینه ی علم وعلما و مرکز علمی - تحقیقی را از سوی مردم تأمین می کرد نه دولت؛ در نتیجه رأی و اندیشه را از استبداد سلاطین رهانید تا جایی که مراکز علوم اسلامی دانشمندانی را تربیت کرد که قدرت اجتماعی شان از قدرت پادشاهان وحاکمان به مراتب افزون تر بود.
منبع: فصلنامه میراث جاویدان
